شفیق

تاریخ معاصر ایران شاهد جنبش‌ها و حرکت‌‌های اصیل سیاسی- اجتماعی ارزشمندی است که طی آن‌ها مردم ایران در تلاشی مستمر به دنبال مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی و برقراری حکومت قانون بودند. یکی از این حرکت‌‌های بزرگ و فرازهای مهم،‌ نهضت ملی شدن صنعت نفت به وسیله‌ی آیت الله کاشانی و دکتر مصدق است سی ام تیر ماه و دستاوردهای بزرگ آن از ابهامات بزرگ تاریخ سیاسی ایران است که محققان از زوایای مختلف به آن پرداخته‌‌اند .
آیت الله کاشانی (ره) زمانه و زندگی
سید ابوالقاسم کاشانی (ره) در سحرگاهی مبارک از سال 1261 هجری شمسی برابر با 1300 هجری قمری در تهران دیده به جهان گشود.
نسب این بزرگوار با چندین واسطه به امام سجاد (علیه السلام) می‌رسد وی از نوجوانی به عمق اندیشه و دقت نظر، کرامت نفس و بزرگی همت مشهور بود. بزرگانی مانند آیت‌الله شیخ الشریعه اصفهانی (ره)، آیت الله آقاضیاء‌الدین عراقی (ره) و آیت الله صدر (ره) در نوشته‌‌های خود مقام علمی اش را با القابی نظیر «شکافنده دریای علم» کلید در گنج‌‌های دقیق ستودند و آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی (ره) تقلید از وی را تایید نمود.
پدر ایشان، آیت الله سید مصطفی کاشانی (ره) که اثار نبوغ و استعداد را در چهره نوجوان شانزده ساله خود میدید او را به حوزه نجف فرستاد و در آن جا در درس آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی (ره) و‌ آیت الله آخوند خراسانی (ره) شرکت کرد و پس از 9 سال، یعنی در 25 سالگی موفق به اخذ درجه اجتهاد شد و در ردیف بزرگان حوزه نجف قرار گرفت.
فعالیت‌‌های ایشان
1) انقلاب 1920 عراق
او در این انقلاب، نقشی یگانه داشت. سید ابوالقاسم به منظور آماده کردن مردم و سران عشایر برای مبارزه با سلطه‌ی استعمار، از نجف به کاظمین رفت و آن جا را برای شروع حرکت انقلاب برگزید.
با شروع نبرد انقلابیون و نیروهای انگلیسی، سید ابوالقاسم از آیت الله شیرازی (ره) فتوای جهاد گرفت و به این ترتیب قیام در سرتاسر مناطق اشغالی فراگیر شد و بعضی از شهرها و مناطق به دست مسلمانان آزاد گردید.
پس از شکست انقلاب عراق، او به تقاضای عده‌ای از مردم عراق و سران عشایر برای در امان ماندن از کینه‌ی استعمار انگلیس، عازم ایران شد.
2) قیام مردم ایران به رهبری سید ابوالقاسم و به قدرت رسیدن مجدد مصدق:
وقتی که دکتر مصدق می‌خواست علاوه بر نخست وزیری، وزارت جنگ را نیز به عهده بگیرد،‌ با مخالفت شاه مواجه شد. بنابراین مصدق استعفا داد و شاه هم بلافاصله احمد قوام را مامور تشکیل کابینه نمود. در این میان سید ابوالقاسم که حضور مصدق را در نخست وزیری مفید میدانست با اتخاذ تصمیمی قاطع،‌ بازگشت مصدق به نخست وزیری را خواستار شد.
سید ابوالقاسم تهدید کرد در صورتی که قوام کنار نرود اعلام جهاد کرده و کفن می‌پوشید و پیشاپیش مردم حرکت خواهد کرد.
قوام که مردی وابسته به استعمار و در خدمت دستگاه استبدادی بود بالافاصله پس از نخست وزیری نغمه شوم جدایی از سیاست را سر داد و لبه تیز حملات خود را متوجه رهبری نهضت یعنی سید ابوالقاسم و نیروهای مسلمان کرد.
سید ابوالقاسم با انتشار اعلامیه‌ای به صدور فرمان نخست وزیری قوام به شدت اعتراض نمود. به این ترتیب وقایع سی تیر شکل گرفت و قیام عمومی مردم مسلمان در شهرهای مختلف ایران آغاز شد. هر چند این تظاهرات به وسیله عوامل شاه به خاک و خون کشیده شد، امّا در نهایت شاه عقب نشینی کرد و چون در رضایت و تطمیع سید ابوالقاسم توفیقی به دست نیاورد، مجبور شد قوام را برکنار کرده و بار دیگر مصدق را به نخست وزیری مامور سازد و وزارت جنگ را نیز به او بسپارد. پس از به دست گیری مجدد قدرت، سرلشکر وثوق- عامل کشتار مردم بی گناه در جریان قیام- را به معاونت وزارت جنگ منصوب نمود چون سید ابوالقاسم به این عمل اعتراض کرد، مصدق در نامه ای، از آن روحانی مجاهد خواست تا در امور سیاسی مداخله ننماید. این عمل، پشتیبانی مردم را از مصدق برداشت و دولت مصدق که برای دومین بار در اثر مبارزات مردم روی کار‌آمده بود، بیش تر از سیزده ماه دوام نیاورد و سرانجام با کودتای آمریکایی 28 مرداد 1332 هجری شمسی، سرنگون شد.
3) ملی کردن صنعت نفت
از سال‌‌های اولیه حفر چاه نفت ایران، چشم طمع بیگانگان به دنبال استثمار منابع زیرزمینی کشور بوده و آنان در هر فرصتی به گرفتن امتیازهای گوناگون نفتی اقدام میکردند. پس از لغو امتیاز نفتی بین ایران و انگلستان، سپهبد رزم آرا به منظور تمدید و توسعه امتیاز نفت (قرارداد گس- گلشائیان1) در پنجم تیر 1329 به مقام نخست وزیری رسید.
روحانی مجاهد که هدف روی کارامدن رزم آرا را دریافته بود، با نخست وزیر به مخالفت برخاست و مردم و نمایندگان را از نقشه شوم دشمن آگاه کرد.
به دنبال مخالفت وی با رزم آرا، بازار تهران به حال تعطیل درآمد و هزاران نفر در میدان بهارستان اجتماع کرده تا از ورود او به مجلس جلوگیری کنند.
سید ابوالقاسم برای جلوگیری از تصویب قرارداد نفت در مجلس، اعلامیه‌ای خطاب به ملت ایران، درباره ملی کردن صنعت نفت صادر کرد.
امّا رزم آرا با گستاخی تمام و بی اعتنا به نظر علماء و نمایندگان مجلس و مردم، همچنان بر تصویب قرارداد الحاقی نفت پافشاری میکرد و با بی شرمی، در حضور نمایندگان ملت به لیاقت مردم ایران در ادامه صنعت نفت، اهانت نمود.
سرانجام رزم آرا در شانزدهم اسفند 1329 با گلوله آتشین خلیل طهماسبی (از اعضاء فدائیان اسلام) از پای درآمد و پرونده‌ی خیانتش بسته شد.
او در برداشتن گام‌‌های آخر برای ملی کردن صنعت نفت، همزمان با دفن جنازه رزم آرا، دستور برپایی تظاهرات همگانی را صادر کرد. وقتی این خبر به گوش نوکران استعمار رسید، آنان سر در گم شدند و کفیل نخست وزیری با عجله هیات وزیران را به جلسه‌ای اضطراری فرا خواند. در این جلسه تصمیم گرفته شد تا با سید ابوالقاسم مذاکره کنند و او را از این اقدام منصرف نمایند و یا تظاهرات را به تاخیر بیاندازد. امّا آن رهبر آگاه، فرصت را از دست نداد و گفت: من آرامش تظاهرات را تا آخرین دقیقه تضمین می کنم به شرط این که شما نظم ما را بر هم نزنید.
از این رو تظاهرات بزرگ صد هزار نفری در تهران با شعارهایی در حمایت او، اسلام و مخالفت با دخالت انگلیس در امور ایران به راه افتاد.
پس از ترور رزم آرا هیچ کس جرأت مقاومت در برابر طرح ملی شدن صنعت نفت را نداشت. از این رو با تلاش تعداد کمی از نمایندگان مجلس، در 24 اسفند 1329، طرح ملی شدن صنعت نفت در مجلس شورای ملی به تصویب رسید و در 29 اسفند همان سال از تصویب مجلس سنا نیز گذشت و مقرر شد که کلیه عملیات اکتشاف، استخراج و بهره برداری نفت در دست دولت قرار گیرد.
مرگ آیت الله کاشانی (ره)
سالهای پایانی عمر این مجاهد در راه خدا در خانه نشینی و بیماری سپری شد. در 16 مرداد 1340 نخست وزیر وقت امینی، پس از عمل جراحی ایشان در بیمارستان از او عیادت کرد. بزرگ ترین متخصص جراحی پروستات فرانسه وارد تهران شد تا کار معالجه کاشانی را بر عهده بگیرد. در 2 دی 1340 بار دیگر امینی، به ملاقات وی رفت و شاه هم در 18 اسفند از او عیادت کرد. سرانجام در 23 اسفند 1340 هجری شمسی برابر با 17 شوال 1381 هجری قمری در هشتاد سالگی دعوت حق را لبیک گفت و به سوی حق تعالی شتافت.
در آن روز تهران در مرگ پیشوای خود تعطیل عمومی بود و تشییعی بسیار با شکوه برگزار گردید تا این که پیکر این عالم مجاهد در جوار حرم حضرت عبدالعظیم حسنی در شهر ری واقع در جنوب تهران به خاک سپرده شد.

نویسنده: امید نجفی

پاورقی
1. قراردادی است که هیئت نمایندگی شرکت نفت انگلیس و ایران به ریاست گس وارد تهران شد و این قرارداد الحاقی با مذاکراتی تنظیم گردید که ادامه حضور انگلیس را توجیه میکرد.
منابع
1. حائری، علی، روزشمار شمسی، مرکز پژوهش‌‌های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، قم، 1382
2. سبحانی، جعفر، سیمای فرزانگان، موسسه امام صادق (علیه السلام)، چاپ او، قم، 1379
3. عاقلی، باقر، شرح در حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ اول، تهران، 1380
4. حقانی، موسی، کتاب ماه فرهنگی تاریخی یادآور، نشریه موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم، تهران،‌1387